BR10264236 «Инновациялық технологиялар мен жаңа балық өсіру нысандарын әзірлеу және енгізу арқылы Қазақстанда аквакультураны кешенді дамытуды ғылыми-технологиялық қолдау.»
Бағдарламасын жасаушы «Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС. Бұл бағдарламаны іске асыру Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі балық шаруашылығын дамыту бағдарламасының тұжырымдамасында қойылған мақсаттарға қол жеткізуге, балық өндірісінің көлемі қазіргі 7,6 мың тоннадан 600 мың тоннаға дейін және аквамәдениет өнімдерін тұтынуды адам басына шаққандағы 6 кг-дан өсіруге бағытталған. ДДСҰ ұсынған 16 кг-ға дейін. Барлық зерттеушілердің ғылыми-зерттеу жұмыстарында үлкен тәжірибесі бар, зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми мақалалары бар. Жобада жұмыс істеу мерзімі — 3 жыл, уақыт жүктемесінің 100% дейін.
Бағдарламаның мақсаты:
Қазақстанның әр түрлі аймақтарындағы балық өсіретін шаруашылықтардың ұтымдылығын арттыру үшін перспективалы аквакультура нысандарын ұдайы өндіру, оларды өсіру және отандық жем өндірісі бойынша тиімді технологияларды әзірлеу және енгізу
Бағдарламаның міндеті:
Бағдарламаны жүзеге асыру барысында Қазақстанның әртүрлі аймақтарында көл тауарлы шаруашылықтарды жүргізудің тиімді биотехникалық әдістерін әзірлеу және енгізу, биоалуантүрлілікті сақтау және аквакультураны дамыту мақсатында ҚР құнды, сирек кездесетін балық түрлерінің ТАҮ қалыптастыру, мемлекетіміздің перспективалы балық өсіру нысандары мен омыртқасыз гидробионттарын балық шаруашылықтары жағдайында өсірудің индустриалды технологияларын әзірлеу, отандық бәсекеге қабілетті жасанды жем өндірудің технологиялары мен Қазақстан Республикасының балық өсіру кәсіпорындарында құнды және эндемик балық түрлері үшін перспективалы тірі қоректерді өсіру технологияларын бейімдеу арқылы тауарлық балық өнімдерін арттыру жоспарлануда. Құнды, эндемикалық балықтардың және омыртқасыз гидробионттардың түрлерінің ТАҮ-нің генетикалық төлқұжаттау биологиялық алуантүрлілікті сақтауға және жасанды ұдайы өндіру мен балықтандырудың тиімділігін жоғарылатуға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аквакультурасында өсіру кезінде балықтық-биологиялық көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді. Жалпы ҚР — да балық өсіру кәсіпорындары үшін генетикалық төлжаттауды енгізу балық өнімдерінің қадағалануына және өндіріс көлемінің ұлғаюына ықпал етеді. Қазақстан Республикасының бекіре балықтарын өсіру зауыттарында балықтардың өнімді толықтырушы аналық үйірлерін қалыптастыру бекіре тұқымдас балықтардың ұдайы өндірісін тиімді арттырып, балықтандыруға және тауарлық өндірісін ұлғайтуға, экспорттық әлеуетін арттыруға сонымен қатар олардың табиғи мекендеу орындарындағы бекіре қорларына қысымды төмендетуге мүмкіндік береді.
2021 жылы алынған нәтижелер:
Қызылорда, Солтүстік, Шығыс, Батыс Қазақстан облыстарындағы жергілікті маңызы бар су қоймаларын төлқұжаттау өз аймағында КТБШ моделін ұйымдастыру үшін жүргізілетін болады. Зерттелетін су қоймалардың гидрохимиялық параметрлерінің, табиғи қоректік базаларының және ихтиофаунасының ағымдағы жағдайларына бағалау жүргізілетін болады. Құнды сирек кездесетін балық түрлерінің ТАҮ қалыптастырудың тиімді технологиялары әзірленеді. Қазақстандағы балық өсіру шаруашылықтарында индустриалды жағдайда перспективалы балық өсіру нысандарының: нефритті алабұға, шортан, көксерке және омыртқасыз гидробионттардың (шаян) отырғызылатын балық материалдарын өсіру технологиялары әзірленді және жетілдірілді. ҚР потенциалды аквакультура объектілері — құнды эндемик түрлерінің және омыртқасыздар гидробионттардың ТАҮ генетикалық төлқұжаттау жүргізіледі. ҚР балық шаруашлықтары жағдайында құнды балық түрлерінің арал қаязы, балқаш қара балығы, марқакөл майқап балықтарының ТАҮ қалыптастыру және өндірушілері мен шабақтарын таңдау үшін ядролық және митохондриялық ДНҚ (STR, Dloop) маркерлерін қолдану арқылы генотиптеу жүргізіледі.Қазақстан Республикасындағы балық өсіретін шаруашылықтары жағдайында омыртқасыздар гидробионттарды (артемия, шаян және т.б.) өсіру үшін ядролық және митохондриялық ДНҚ маркерлерін (STR, Dloop) қолдану арқылы генотиптеу жүргізіледі. Эндемикалық сирек кездесетін балық түрлерінің толықтырушы үйірлерін құруға таңдап алынған өндірушілерге генетикалық төлқұжаттау жүргізіледі. ҚР бекіре балықтарын өсіру шаруашылықтары жағдайында олардың генетикалық алуантүрлілігін ескере отырып, бекіре тұқымдас балықтардың толықтырушы аналық үйірлерін қалыптастыру және тиімді пайдалану жүзеге асырылады. Атырау және Батыс Қазақстан облыстарындағы бекіре балықтарын өсіру зауыттарында өсіріліп жатқан бекіре балықтарының генетикалық полиморфизмін бағалау жүргізіледі. ББӨ (бекіре балықтарын өсіру)-де өсірілетін бекіре балықтарын генетикалық төлқұжаттау жүргізіледі. ББӨ (бекіре балықтарын өсіру)-де өсірілген өндірушілерді қолға үйрету әдістері өңделеді және оларды балықтық–биологиялық көрсеткіштерінің жағдайына баға беріледі. Құнды балық түрлері мен эндемиктерге және омыртқасыз гидробионттарға (шаяндар) арналған отандық бәсекеге қабілетті жасанды жем өндіру технологияларын әзірленеді және енгізіледі. ҚР балық өсіру шаруашылықтарында коловраткаларды культивирлеу технологиялары әзірленеді. ҚР балық өсіру шаруашылықтарында коловратканың жасанды түрде құрылған популяциялары зерттеледі. Коловраткалармен қоректендіру кезіндегі құнды балық түрлерінің шабақтарының балықтық-биологиялық көрсеткіштеріне баға беріледі. Қазақстандағы балық өсіретін шаруашылықтарда коловраткаларды культивирлеу бойынша әзірленген технологияларының экономикалық тиімділігіне баға беріледі.
7 ғылыми мақала жарияланады (оның 1 мақаласы ҚР БжҒМ БжҒСБК ұсынған басылымда), 6 семинар/дала күн өткізіледі, 2 БАҚ жарияланады.
2022 жылы алынған нәтижелер:
Әр су айдынының өңірлік жағдайларын ескере отырып, көл-тауар шаруашылықтарын құру және пайдалану бойынша үлгілік технологиялар әзірленді. ҚР түрлі өңірлеріндегі модельді су айдындарында құрылатын КТБШ пайдаланудың биотехникалық тәсілдерінің экономикалық тиімділігін бағалау бойынша жұмыс басталды.
Бағалы сирек кездесетін балық түрлерінің РАҮ қалыптастырудың тиімді технологияларын әзірлеу жалғастырылды.
Қазақстанның балық өсіру шаруашылықтарының индустриялық жағдайында перспективалы балық шаруашылығы объектілерінің: нефрит алабұғасының, шортанның, көксеркенің және омыртқасыз гидробионттардың (шаянтәрізділер) тауарлық өнімдерін өсірудің тиімді технологиялық тәсілдері әзірленді және жетілдірілді. Зерттелетін объектілер бойынша индустриялық балық өсірудің әзірленген технологияларының экономикалық тиімділігіне бағалау жүргізілді.
Ядролық және митохондриялық ДНҚ маркерлерін (STR, Dloop) қолдана отырып, бағалы балық түрлерін: Арал қаязын, Балқаш қара-балығын; ҚР балық өсіру шаруашылықтары жағдайында РАҮ қалыптастыру үшін өндірушілер мен жас шабақтарды іріктеуге арналған Марқакөл майқанын қолдана отырып, генотиптеу жұмыстары жалғастырылды. ҚР балық өсіру шаруашылықтары жағдайында өсіру үшін омыртқасыз гидробионттарды (артемия, шаянтәрізділер және т.б.) ядролық және митохондриялық ДНҚ (STR, Loop) маркерлерін қолдана отырып генотиптеу жұмыстары жалғастырылды. Сирек кездесетін эндемикалық балық түрлерінің ремонтты үйірін қалыптастыру үшін іріктелген өндірушілерге генетикалық паспорттау жүргізілді. Сирек кездесетін эндемикалық түрлерді: Арал пілмайын; Арал қаязын, Балқаш қара-балығын; Марқакөл майқанын ҚР балық өсіру шаруашылықтарында генотиптеу бойынша ұсыныстар әзірлеу жұмыстары басталды.
Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының бекіре балық өсіру шаруашылықтарында ұсталатын бекіре балықтарының генетикалық полиморфизмін бағалау бойынша жұмыстар жалғастырылды. ББЗ-да (бекіре балық өсіру зауыттарында) ұсталатын бекіре балықтарына генетикалық паспорттау жүргізілді. Өндірушілерді доместикация әдістерін пысықтау және ББЗ (бекіре балық өсіру зауыттарында) балық өсіру-биологиялық көрсеткіштері бойынша олардың жай-күйін бағалау жүргізілді. Бекіре балықтарындағы жынысты ерте диагностикалау әдістерін бейімдеу және енгізу балық өсіру кәсіпорындарында олардың бағытталған жыныстық құрылымын қалыптастыру үшін жүргізілді.
Бағалы және эндемикалық балық түрлері мен омыртқасыз гидробионттар үшін отандық бәсекеге қабілетті жасанды жем өндіру технологияларын әзірлеу және енгізу жүргізілді. Балықтардың бағалы және эндемикалық түрлеріне, омыртқасыздар гидробионттарына арналған Өнімді құрама жем рецептеріне олардың өндірістік тексерілуін ескере отырып, ғылыми негізделген түзету жүргізілді. ҚР балық өсіру шаруашылықтары жағдайында қара львинка шыбынын өсіру технологиясы әзірленді. ҚР балық өсіру шаруашылықтары жағдайында жасанды түрде құрылған қара львинка шыбынының популяциясы зерттелді. Қара львинка шыбынын тамақтандыру кезінде бағалы балық түрлерінің жас шабақтарынының балық өсіру-биологиялық көрсеткіштеріне баға берілді. Қазақстанның балық өсіру шаруашылықтарында қара львинка шыбынын өсірудің әзірленген технологияларының экономикалық тиімділігіне баға берілді.
29 ғылыми мақала жарияланды (оның ішінде web of Science/Scopus-та 2 мақала және ҚР ОАМ БССҚЕК-да 11 мақала), 4 патент алынды, өнертабысқа 3 өтінім берілді, 5 семинар өткізілді, БАҚ-на 14 мақала жарияланды және 1 енгізу актісіне қол қойылды.
2023 жылы алынған нәтижелер:
Ағымдағы жылы Қазақстанның әртүрлі аймақтарында көл-тауарлық шаруашылықтарда балық өсіруді жүргізудің тиімді биотехникалық әдістері енгізілді, Арал қаязы, Арал пілмайы, Балқаш қара балығы және Марқакөл майқанының толықтырушы аналық үйірлерін қалыптастырудың тиімді технологиялары, австралиялық қызылқылқанды шаянды өсірудің өнеркәсіптік технологиялары енгізілді. Қазақстандағы балық шаруашылықтары жағдайында австралиялық қызылқылқанды шаян, нефрит алабұғасы, шортан және көксеркені өсірудің индустриалды технологиялары енгізілді, Қазақстан аквакультурасындағы әлеуетті объектілері құнды, эндемикалық балық түрлері мен омыртқасыз гидробионттардың ТАҮ генетикалық паспорттау жүргізілді, Қазақстан Республикасының бекіре балық өсіру шаруашылықтары жағдайында олардың генетикалық алуантүрлілігін ескере отырып, олардың толықтырушы аналық үйірлерін қалыптастырылды, отандық бәсекеге қабілетті жасанды жем өндіру технологиялары енгізілді және перспективалы балықтарды өсіру технологияларын бейімдеу жүзеге асырылды. Қазақстан Республикасының балық өсіру кәсіпорындарында құнды және эндемикалық балық түрлеріне тірі қоректерді өсіру жұмыстары жүргізілді.
Бағдарламаның халықаралық ауқымдағы жаңалығы Қазақстанның 2030 жылға қарай осы саланы, азық-түлік жүйелерін үдемелі түрлендіруге, экономикалық дамуға жәрдемдесуге, қоршаған ортаға түсетін ауыртпалықты азайтуға, құнды балықтардың популяциясын сақтауға және азық-түлік қауіпсіздігін арттыруға, жетістіктерге қолдау көрсетуге бағытталған технологияларды қарқынды дамыту. Бағдарламаның міндеттері тұрақты аквакультура тұрғысынан технологиялық базаны жетілдіру, қосылған құнды өндіріс стратегиясын іске асыру, ішкі және халықаралық нарықтарда қазақстандық балық өнімдерінің оң имиджін ілгерілету арқылы аквакультураны дамыту бойынша Қазақстанның ұлттық мақсаттарын қолдайды. Әзірлеу нәтижелері Қазақстанның балық шаруашылықтарында енгізіліп, енгізу актілері берілді. Бағдарламаның нәтижелері рецензияланған ғылыми мақалаларда, ұсыныстарда және монографияда көрсетілген. Қазақстанда сирек кездесетін эндемикалық балық түрлерінің ТАҮ қалыптастыру бойынша жүргізілген патенттік-ақпараттық іздестіру жүргізіліп жатқан зерттеулердің жаңалығы мен өзектілігін растайды.
«Инновациялық технологиялар мен жаңа балық өсіру нысандарын әзірлеу және енгізу арқылы Қазақстанда аквакультураны кешенді дамытуды ғылыми-технологиялық қолдау.» ғылыми-техникалық бағдарлама шеңберінде 82 ғылыми мақала (оның ішінде Scopus базасында индекстелген журналдарда 6 мақала (оның ішінде Q2 квартилімен 1 мақала және Q3 квартилімен 3 мақала)), ҚР ҒЖБМҒБССҚК тізбесіндегі журналдарда 19 мақала (Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті)жарияланды. Бағдарламашеңберінде 1 монографияжәне 20 әдістемелікұсынымдаршығарылды, БАҚ-да 22 жарияланымшығарылды, 12 патентрәсімделді, оныңішінде 3 өнертабыс патенті, 14 семинар/далакүніөткізілді.